نام مسجد به یکی از پیران وارسته ی هم عصر با شیخ صفی الدّین به نام شمس الدّین محمد زرگر اردبیلی معروف به پیرزرگر منسوب است. بانیان اوّلیه ی این بنا علاقه مندان به مکتب فکری و تعلیمات اخلاقی این پیر روشن ضمیر بوده اند.
معمّرین و سالخوردگان محله از پیشینیان خود روایت می کنند که محل مسجد پیرزرگر در ابتدا در همان محلی بود که امروز مزار شریف ایشان قرار دارد ، آرامگاه معظم له در داخل مسجد بوده است. به درستی معلوم نیست که آیا مسجد بر سر آرامگاه او ساخته شده بود یا مسجد محل درس و وعظ ایشان بوده بعد از فوت، او را در آن محل دفن کرده اند، هرچه باشد بنای مسجد باید در عصر صدرالدّین موسی فرزند بزرگ جناب شیخ صفی الدّین و در زمان فوت شمس الدّین محمد زرگر اردبیلی(پیرزرگر)درحدود نیمه دوم قرن هشتم احداث شده باشد.
کاروان سراها و تعدادی از مغازه های اطراف به آرامگاه پیر و مسجد پیرزرگر وقف شده بود. این بازار کلکسیونی از حرفه ها و پیشه های گذشتگان بود که تا دهه های اخیر در آن فعّالیت می کردند؛ نمدمالان، آلاچیق سازان، نعل بندان، شانه سازان، شال بافان، ارابه سازان، پالان دوزان در آن بازار مشغول بودند. در عصر ناصری ساختمان مسجد پیرزرگر فرو می ریزد. در فاصله دویست متری به طرف باغ کلانتر (شرق آرامگاه) خرمن کشت و زرع سه تن از مالکان پرنفوذ آن عصر قرار داشت. یکی از مالکان به نام «آقانقی وکیلی »بخشی از خرمن خود را در اختیار اهالی قرار می دهد تا بنای مسجد را از محل قدیمی خود به محل خرمن منتقل کنند و خود نیز تعهد می کند سالیانه مبلغ ده تومان ناصری برای تأمین بخشی از هزینه ی مسجد پرداخت کند.
نوادگان آقانقی تا زمانی که خانم دکتر طوبی وکیلی در اردبیل سکونت داشتند این سنت خانوادگی را به جا می آوردند و مبلغ معهود را به مسجد پیرزرگر پرداخت می کردند. انگیزه ی اهالی از انتقال محل مسجد به درستی معلوم نیست ، ممکن است این تصمیم به خاطر فضای میدان برای برگزاری شبیه خوانی باشد. خرمن در گودی قرار داشت و تماشاگران به راحتی می توانستند صحنه ی تعزیه را تماشا کنند. باید توجه داشت که در سال های گذشته- همچنان که توضیح خواهیم داد- محله ی پیرزرگر قطب شبیه خوانی بخش حیدری شهر بود.
ساختمان قدیمی مسجد از خشت و چوب ساخته شده بود وسقف مسجد بر روی ستون های چوبی قرار گرفته بود . در جلوی مسجد حوض بزرگ سنگی وجود داشت و در کنار آن ناسوس یا تلمبه ای بود که حوض را با آب چاهی که در همانجا قرار داشت پر می کردند. داخل مسجد از دو بخش شاه نشین و شبستان تشکیل می شد.
به استناد خاطرات بازمانده از گذشتگان اوّلین امام جماعت مسجد پیرزرگر، دربنای جدیدآیت الله آقا سید محمد تقی مفتی الشیعه بوده اند. آقا سیّد محمدتقی در فاصله ی سال های 1243 خورشیدی تا سال 1321 خورشیدی زندگی می کردند. معظم له در نجف به دنیا آمده بودند. در کودکی به همراه پدر به اردبیل بازگشتند. مقداری از تحصیلات خود را در محضر حاج میرصالح انواری و پدربزرگوارشان انجام دادند و حدود سال 1283 خورشیدی برای تکمیل تحصیلات خود دوباره به نجف بازگشتند. امامت جماعت ایشان در مسجد پیرزرگر قبل از عزیمت به نجف بوده است. اگر بپذیریم که آغاز امامت جماعت ایشان در حدود سی سالگی وی بوده باشد، زمان انتقال مسجد از محل اصلی به محل فعلی درفاصله سالهای 1260 تا 1270 شمسی اتفاق افتاده است.
بعد از عزیمت آقاسیدتقی به نجف ،مرحوم حضرت آیت الله آقاشیخ عبدالله فقیه نجفی که از روحانیون بنام و با فضیلت عصر خود بود امامت جماعت مسجد پیرزرگر را برعهده می گیرند. آقا سیدتقی مفتی الشیعه بعد از نه سال به اردبیل برمی گردند و دیگر به احترام شیخ عبدالله فقیه نجفی نماز جماعت را در مسجد نمه لر(مشهدی هاشم) برگزار می کردند اما محل زندگی، منبر، وعظ و ارشاد ایشان مسجد پیرزرگر بود.
آیت الله آقا شیخ عبدالله فقیه نجفی در سال 1315 هجری شمسی فوت می کنند و درمزارستان پشت باغ کلانتر (بهشت فاطمه) دفن می شوند. به دستور حضرت آیت الله العظمی سیدمحمدتقی مفتی الشیعه این بار امامت جماعت مسجد پیرزرگر را یکی از شاگردان بافضیلت، متّقی و وارسته ی او به نام حاج شیخ محمدصادق متشکّری برعهده می گیرند و تا سال 1365 (زمان فوت) صاحب این محراب بوده اند.
بنای قدیمی مسجد پیرزرگر در سال 1345 خورشیدی بازسازی شد. در بازسازی مسجد شخصیّت های محترمی چون حاج رحیم آقا منوچهری، حاج غلامعلی حسینی کلاهی، حاج رحمان و احمدآقا رحیمی، حاج حسن دیده ور، حاج شیخ قاسم شیخ گرمچی و حاج سعیدآقا خیاط محمدی مؤثر بودند و سال ها به عنوان ریش سفید، مسجد را با اصول خاص و نظم و ترتیب قابل توجهی اداره می نمودند.
آرامگاه پیر (جایگاه قدیمی مسجد پیرزرگر)
مزار پیر تقریباً در دویست متری ضلع جنوب غربی مسجد پیرزرگر در خیابان پیرزرگر ( بازار کئچه چی لر) واقع است. وجود کاروان سراها و فضای گسترده ای که وقف آستان پیر بوده و از آن به عنوان فضای زیارتی و کاروان سرا برای اسکان زائران استفاده می شد، حکایت از آن دارد که این محل روزگاری زیارتگاه صاحب دلان و ارباب فضل و دانش بوده است. متأسفانه سال هاست که این بخش از هویّت شهر اردبیل به فراموشی سپرده شده است و محلی که باید فضای فرهنگی و زیارتی باشد در تصرّف کاسبانی است که از آن به عنوان انبار چوب و زغال استفاده می کنند. اواخر دهه چهل دیوار خشتی آرامگاه – جانب خیابان پیرزرگر – فروریخت ، به هنگام بازسازی در جلوی آرامگاه سه واحد مغازه ساخته شد و عملاً فضا و صحن آرامگاه در پشت مغازها پنهان شد و ارتباط مردم با مدفن پیر قطع شد تا آرام آرام به فراموشی سپرده شود و با دنیایی از تأسف اخیرا بخشی از این فضای فرهنگی – زیارتی را به آپارتمان تبدیل کرده اند.
با عنایت به این که دو معبر خیابان پیرزرگر (بازار کئچه چی لر) و فانتازیا گذرگاه اصلی مسجد جامع عتیق است و در محدوده ی فرهنگی – تاریخی قرار دارد، مسئولین محترم شهری، شهرداری و به ویژه شورای محترم فرهنگ عمومی و اداره ی اوقاف باید به این مهم توجه داشته باشند و باید نسبت به بازسازی و حفظ کاربری های آن توجه ویژه داشته باشند.
بنای کنونی مسجد و مشخّصات آن
مسجد پیرزرگر در میدانی به نام «آقانقی خرمنی» درخیابان کاشانی، خیابان پیرزرگر (کئچه چی لر) یا نمدمالان، واقع شده است. از نظر تقسیم بندی محلات ششگانه اردبیل، این مسجد تابع محله ی پیرعبدالملک است. مسجد در وسط میدانی قرار دارد که از طریق چهار معبر با کوچه ها و معابر همسایه است. از طریق کوچه ی سیداحمد به مسجد جامع عتیق، از طریق کوچه ی دروازه به اقلیم شاه، از طریق کوچه ی علی با مسجد امام علی و مزارستان پشت باغ کلانتر (بهشت فاطمه) و از طریق دو معبر (کئچه چی لر« خیابان پیرزرگر» و فانتازیا) با خیابان آیت الله کاشانی در ارتباط است.
مسجد پیرزرگر در زمینی به مساحت 45/ 307 متر مربع بنا شده است و زیربنایی در حدود 15/ 417 متر مربع دارد. این مسجد، فاقد گنبد و مناره است و صحن ندارد. مسجد در یک و نیم طبقه بنا شده است و از فضاهای اصلی آن می توان به شبستان مردانه، شبستان زنانه و کتابخانه اشاره کرد. ورودی اصلی مسجد از ضلع جنوب غربی است و کف مسجد به اندازه یک پله بالاتراز سطح معبر قرار دارد.
بسیاری از ابزار وآلات قدیمی مسجد پیرزرگر از بین رفته است و در حال حاضر تعدادی از سماورهای بزرگ روسی در طشت خانه آن نگهداری می شوند. دو طاقه بیرق ترمه ای قدیمی که تاریخ روی آن ها یکی سال 1208 هـ . ق و دیگری سال 1289 هـ.ق را نشان می دهد، به مسجد محله پیرزرگر وقف شده اند ودرمسجد نگهداری می شوند.
شبیه گردانی محله پیرزرگر در اواخر دوره قاجار یکی از باشکوه ترین مراسم تعزیه در اردبیل بوده است، در جریان این شبیه خوانی تاریخی از چندین ماه قبل خیاطان، کفّاشان، ارّابه داران، اسب سواران، شتربانان، پیراهن دوزان، اسلحه سازان، نعل بندان، طبل زنان، سینه زنان، زنجیرزنان، نوحه خوانان، رجزگویان و … برای اجرای شبیه گردانی خود را آماده می کردند .در این مراسم شبیه گردانی از 20 کجاوه چوبی، 77نفر شتر، 210 راس اسب و 100 دستگاه ارابه استفاده می شد ، این اقلام از شهرهای سراب، اسکو، اردبیل و روستاهای اطراف شهر جمع آوری می شد. این اسب ها، ارابه ها و صاحبان آن ها و کسانی که در تمرینات شبیه گردانی نقش داشتند در کاروان سراهای اطراف مسجد اسکان داده می شدند وبعضی از آن ها در بین اهالی محل تقسیم می شدند تا هزینه ی آن سرریز شود.
کاروان شبیه گردانی محله پیرزرگر کل اعمال و رفتار سپاهیان ابن زیاد در رویارویی با امام حسین علیه السّلام را در نهضت کربلا به نمایش می گذاشتند . مجموع این شبیه گردانی را فردی به نام آقابالا رحیمی کارگردانی می کرد. از شهرها، محلات و روستاهای اطراف برای کمک به اجرای شبیه گردانی مسجد پیرزرگر نذورات وهدایای زیادی تقدیم می شد.
ویرایش دوم: 15 مهرماه 1400